[ Pobierz całość w formacie PDF ]
.Nie przywiązywali oni większego znaczenia do gatunku, na którego przedstawicielach prowadzili doświadczenia, przyjmując, że badane procesy mają charakter uniwersalny.Z wykorzystaniem sztucznie wytwarzańych form zachowania się zwierząt koresponduje fakt prawie całkowitego abstrahowania od biologicznego sensu danego zachowania.Badanie eksperymentalne odbywa się w laboratorium i wykracza poza tę przestrzeń tylko w takim stopniu, w jakim przekraczają ją wnioski badacza.Odpowiedzią na niedostatki zoopsychologii (związane z zarzutem antropomorfizacji) oraz psychologii eksperymentalnej miała stać się etologia zwierząt.Etologowie (ethos - z greckiego: obyczaj) przedmiotem swego zainteresowania uczynili obyczaje zwierząt.Za twórców etologii uważa się Konrada Lorenza i Nikolaasa Tinbergena.Uznali oni, że zachowanie się zwierząt należy badać w ich naturalnym środowisku, tam gdzie można wychwycić jego biologiczny sens.Wszelka ingerencja w zachowanie się osobnika lub grupy zniekształca i zamazuje znaczenie danego zachowania, co sprawia, że najbardziej precyzyjne pomiary i analizy zebranych danych stają się bezużyteczne.Etologowie rejestrują naturalne dla danego gatunku formy zachowań we właściwym dla niego środowisku.Podstawową metodą badawczą jest obserwacja.Duży nacisk kładzie się na ewolucję zachowań.Lorenz (1982) broni nawet tezy, że elementy zachowania są takim samym obiektem selekcji ewolucyjnej jak cechy budowy czy fizjologii.Jednocześnie atrakcyjna z punktu widzenia psychologa jest próba opisania przez etologów całokształtu zjawiska, jakim jest zachowianie.BIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACMOWAN5.1Podstawowe pojęci klasycznej etologiiWspółczesnej etologii zawdzięczamy wi~ istotnych opisów zachowania się zwierząt i dzi.Poniżej przybliżymy podstawowe poję etologii w podziale na dwie główne katego zachowań: elementarne składniki zacł wania i zachowania złożone.5.1.1 Elementarne składnikizachowaniaWłaściwością organizmów żywych jest rm Ruch można scharakteryzować pod wzg dem kierunku i zwrotu wobec bodźców f nących z otoczenia.Posługując się tym kry rium, wyróźnia się formy zachowania zorientowane i niezorientowane względE bodźca.Do niezorientowanych form zacl wania należą tak zwane kinezy (kinesis).to ruchy postępowe (ortokineza) lub skry ciała w różnych kierunkach (klinokinez niezorientowane względem kierunku dziu nia bodźca.Czas i intensywność kinez zalE od czasu i intensywności działania bodź~ Zwierzę wykonuje kinezy tak długo, aż o~ gnie tak zwane preferendum etologicz~ czyli takie warunki środowiskowe, które ~ bierane są przez nie jako optymalne.Klas; kacja kinez oparta jest na rodzajach bodźc~ je wywołujących - na tej podstawie wyróż~ się na przykład chemo-, termo- czy sejsmo nezy.Kinezy jako forma zachowania się charakterystyczne dla organizmów jednol mórkowych lub wielokomórkówych o barć prostej organizacji zachowania się.Są o bardzo prostą formą zachowania się orgar mu.Dla olbrzymiej liczby gatunków zwier:PSIfCMOLOGIA EWOLUCYJNA.~ ó ~pozostają jednak podstawową strategią radzenia sobie w nieustannie zmieniającym się środowisku.Prowadzą do zmiany położenia zwierzęcia względem działających na nie bodźców, zapewniając przetrwanie i dalsze funkcjonowanie.Inną formą zachowania się nieukierunkowanego są tak zwane nastie.Nastia to zachowanie polegające na skurczu (zwinięciu) całego ciała zwierzęcia w wyniku oddziaływania bodźca sensorycznego.Jest to zachowanie charakterystyczne przede wszystkim dla zwierząt o promienistej symetrii ciała (na przykład dla wielu gatunków szkarłupni).Nastia jest reakcją obronną.U kręgowców praktycznie nie występuje.Wyjątkiem od tej reguły jest reakcja zwinięcia się jeża pod wpływem nieznanego bądź zagrażającego zdarzenia w bezpośrednim otoczeniu zwierzęcia.Nastie są jedną z najbardziej prymitywnych form zachowania się.Nie powodują przemieszczenia organizmu w przestrzeni i nie są zależne od kierunku działania bodźca.Podlegają jednak (nawet u zwierząt bardzo prostych) procesom uczenia się.Ukwiał, który początkowo reaguje na falę wywoływaną spadającą kroplą, przyzwyczaja się (bodziec ulega habituacji) i po pewnym czasie przestaje reagować (Wojtusiak, 1960).Najprostszymi formami zorientowanego względem bodźca zachowania się zwierząt są tak zwane tropizmy (tyopism).Pierwotnie termin "tropizm" wprowadzono w celu opisania ruchów roślin (łodyg, korzeni, liści), wykonywanych w określonym kierunku.Na grunt zoologii pojęcie to zostało przeszczepione przez Jacques'a Loeba (1918).Istnieją daleko idące rozbieżności co do zakresu zjawisk określanych jako tropizmy Pierwotnie dominowała tendencja do wyjaśniania przy ich pomocy większości zorganizowanych przestrzennie zachowań przejawianych przez organizmy proste (por.Dembowski, 1950).W niniejszej pracy przyjmujemy, że "tropizm" oznacza wygięcie osi ciała (bądź jego części) w kierunku wyznaczonym przez kierunek działania bodźca.Tak więc tropizm to reakcja organizmu, która nie powoduje jego przemieszczenia w przestrzeni, lecz jedynie modyfikuje kierunek lokomocji.Klasyfikacja tropizmów opiera się na rodzajach czynników je wywołujących, tak jak w wypadku kinez.Kolejnym kryterium klasyfikacji jest kierunek tropizmu względem bodźca.Wyróżnia się na tej podstawie tropizmy dodatnie (w kierunku "do" bodźca) i ujemne (w kierunku "od" bodźca).Najwięcej przykładów reakcji zwanych tropizmami dostarczają proste bezkręgowce.Na przykład u dżdżownicy występuje dodatni geotropizm (zwierzę zgina ciało w kierunku podłoża) oraz chemotropizm (zwierzę zgina ciało w kierunku szczątków organicznych).Szczególną formą tropizmu jest reakcja zaginania ciała (lub jego części) w kierunku zranienia (tak zwany traumatotropizm).Reakcja ta ma duże znaczenie biologiczne (ułatwia gojenie rany) i występuje powszechnie nie tylko u organizmów prostych.Szerokie zastosowanie w opisach całościowych form zachowania się organizmów znalazło pojęcie taksji (taxis).Taksją nazywamy mechanizm reakcji prowadzących do przyjęcia bądź utrzymania właściwej pozycji ciała (kierunku ruchu) w odniesieniu do bodźców kierunkowych.Trzy najważniejsze grupy taksji (McFarland,1993; Sadowski i Chmurzyński,1989) to bazotaksje, menotaksje i astrotaksje.Bazotaksje przejawiają się w utrzymywaniu kierunku osi ciała zgodnego z jednym z podstawowych kierunków (pionowym bądź poziomym).Wśród bazotaksji na wymienienie zasługuje tropotaksja, polegająca na ustawianiu osi ciała zgodnie z kierunkiem działania bodźca kierunkowego.Szczególnym przypadkiem jest diataksja, która polega na utrzy urywaniu kąta 90 stopni względem kierunku działania bodźca
[ Pobierz całość w formacie PDF ]